Kerkenkaart

Toelichting en verantwoording
De belangrijkste bron voor de kerkenkaart vormt de zogenaamde Sonneveld-index. Deze lijst staat op de website van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) en bevat gegevens over alle religieuze gebouwen die in Nederland (hebben) bestaan. Religieus erfgoedexpert Jan Sonneveld (1924-2012) heeft jarenlang deze gegevens verzamend in zijn vrije tijd. De Sonneveld-index vormt tevens de basis voor de in 2008 gelanceerde website Reliwiki. Deze website, gebaseerd op het systeem van Wikipedia, wordt tot op heden aangevuld en verbeterd door een vaste groep vrijwilligers en is daarmee op dit moment de meest gebruikte bron voor religieus erfgoed in Nederland.

Bij het samenstellen van de Kerkenkaart is gepoogd om inzicht te krijgen in het juiste aantal kerkgebouwen van alle christelijke kerkgenootschappen in Nederland, die zijn gebouwd in de periode 1800-1970. De werkwijze verschilt met die van Sonneveld: hij heeft niet alleen het religieuze gebouw maar ook de religieuze gemeenschap(pen) die ervan gebruik hebben gemaakt meegeteld in zijn index. In de hier besproken kaart worden alleen kerkgebouwen geteld. Dit betreffen kerkgebouwen en voormalige kerkgebouwen uit de periode 1800-1970 die op het moment van het invoeren in de database – als gebouw – nog bestaan. De kerkenkaart is tot op heden in ontwikkeling en kan in de toekomst worden aangevuld met gegevens van bijvoorbeeld kerkgebouwen van vóór 1800 of van gebouwen van de niet-christelijke geloofsgemeenschappen.

Maurice de Kleijn
Ontwikkeling datastructuur
SPINlab

Mark Opmeer
Ontwikkeling datastructuur
SPINlab

Xander Wilke
Ontwikkeling datastructuur
SPINlab

drs. Lida Ruitinga
Conservator Kaarten en Atlassen
UBVU

Peter Vos
Visualisatie
VU IT voor Onderzoek

De totstandkoming van het onderzoek en de kerkenkaart werden in belangrijke mate financieel gesteund door Stichting Kerkenland en het Zadelhoff Fonds.

Cartografische bronnen

Het beginscherm van de kerkenkaart toont de ruimtelijke spreiding van de kerkgebouwen in combinatie met de denominatie. De UB, met name de Kaartenverzameling beschikt over cartografische bronnen rond dit thema. Hieronder staat een selectie weergegeven van deze bronnen. Kaarten, plattegronden, grafieken en diagrammen met betrekking tot kerken, kerkelijke denominaties etc. maken vaak deel uit van atlassen met een bredere, algemene context. Daarom wordt in dit overzicht rechtstreeks verwezen naar de themakaarten in deze atlassen met de bijbehorende pagina’s. Vermeldingen betreffen voornamelijk de periode van het promotie-onderzoek.

Een overzicht van kaarttitels, atlassen en cartografische literatuur die uitsluitend het (Nederlands) Protestantisme betreffen is te vinden op de site van het HDC onder online informatie.

Alcarta Wereldatlas
Auteur(s): Maarten Boddaert
Uitgever: Amersfoort: Thieme Meulenhoff, 2018
UB-code: UB LK.12101gk: 000 
– Voortgezet onderwijs naar denominatie (p.42) 
– Godsdiensten en onkerkelijken (p.42)

De Bosatlas van Amsterdam
Auteur(s): Eelco Beukers
Uitgever: Groningen: Noordhoff Atlasproducties, 2015 
UB-code: UB LK.12056gk: 162.s 
Levensbeschouwing 
– Inleiding (p.146,147) 
Levensbeschouwing; Protestanten 
– Traditioneel protestants-christelijke kerken (p.148) 
– Gereformeerde kerken tot 1795 (p.148) 
– Noorderkerk (p.149) 
– Protestantse Kerk Amsterdam (p.149) 
– Bekende Amsterdamse dominees (p.149) 
Levensbeschouwing; Katholieken 
– Katholieke kerken en parochies (p.150) 
– Katholiek Noord-Holland (p.150) 
– Stille Omgang (p.151) 
– Bekende Amsterdamse katholieken (p.151) 
– Sint-Nicolaaskerk (p.151) 
– Oude Kerk (p.152,153) 
Levensbeschouwing; Onkerkelijkheid 
– Afgebroken kerken en kerken met een nieuwe bestemming (p.158) 
– Zorginstellingen met een religieuze oorsprong (p.159) 
– Gelovigen in Amsterdam (p.159) 
– Onkerkelijkheid in Noord-Holland (p.159) 
– Teruggang van het katholicisme (p.159) 

De Bosatlas van de Geschiedenis van Nederland
Auteur(s): –
Uitgever: Groningen: Noordhoff Atlasproducties, 2011
UB-code: UB LK.11933gk: 162, HN.45431.h: D. 0072 
Merovingen en Karolingen, 400-950; Kerstening 
– Kerkelijke indeling in 8e eeuw (p. 80) 
Bestand en vrede, 1609-1648; Amsterdam: een overvolle stad 
– Religieuze instellingen (p.233) 
Bestand en vrede, 1609-1648; Religieuze verscheidenheid 
– Richtingen in het Nederlands Christendom in de 17^e eeuw (p.234) 
– Ontwikkeling van de katholieke bevolking in steden boven de grote rivieren (p.234) 
– Christelijke minderheden, circa 1650 (p.235) 
De Republiek: soevereine staat, 1648-1780; Protestanten en katholieken 
– Protestanten en katholieken (p.270) 
– De Nieuwe Kerk te Den Haag, 1649-1656 (p.270) 
– Invoering van de Gregoriaanse kalender (p.270) 
– Nieuwe protestantse kerkgebouwen (p.271) 
– Nieuwe protestantse kerken in Amsterdam (p.271) 
De Republiek: soevereine staat, 1648-1780; De opvang van hugenoten 
– De hugenoten in Frankrijk (p. 272) 
– Vluchtroutes van hugenoten (P.272)
– Waalse kerken (p.273) 
– Hugenootvluchtelingen in Amsterdam (p.273) 
– Oude Waalse Kerk te Amsterdam, plattegrond (p.273) 
– Hugenoten in Amsterdam rond 1700 (p.273) 
Van republiek tot koninkrijk, 1780-1840; religie: oplopende spanningen 
– Rooms-Katholieken (p.318) 
– Hervormden (p.318) 
– Doopsgezinden (p.318) 
– Gelovigen in enkele steden (p.318) 
– Lutheranen (p.319) 
– Remonstranten (p.319) 
– Joden (p.319) 
– Afgescheiden gemeenten in 1835 en 1836 (p.319) 
Naar en nationale identiteit, 1840-1914; Religie 
– Aanhangers van de Nederduitsch Gereformeerde Kerken (dolerenden) (p.358) 
– Organisatie van de Nederlands-hervormde kerk (p.358) 
– Joden, Israëlieten (p.358) 
– Organisatie van de rooms-katholieke kerk (p.359) 
– Rooms-katholieken (p.359) 
– Onkerkelijken (p.359) 
Eerste Wereldoorlog en interbellum, 1914-1940; Religie: gesloten gelederen 
– Godsdienstige differentiatie rond 1920 en: Bevolking naar kerkelijke gezindte (p.408) 
– Rooms-katholieken (p.408) 
– Gereformeerden (p.408) 
– Lutheranen (p.408) 
– Doopsgezinden (p.408) 
– Remonstranten (p.408) 
– Vrijzinnig-hervormden (p.409) 
– Ethisch-hervormden (p.409) 
– Confessioneel hervormden (p.409) 
– Gereformeerd-hervormden (p.409) 
– Joden (p.409) 
– Onkerkelijken (p.409) 
Hedendaagse geschiedenis, vanaf 1960; Religie: ontkerkelijking 
– Religieus Nederland in 1971 (p.548) 
– Het protestants-christelijke landschap, 1830-2010 (p.548) 
– Kerkelijkheid en onkerkelijkheid (p.549) 
– Aantal gelovigen naar geloofsovertuiging in 1900 en 2004 (p.549) 
– Ontwikkeling kerkelijke gezindte (p.549)

De Bosatlas van het Cultureel Erfgoed
Auteur(s): Eelco Beukers
Uitgever: Groningen: Noordhoff, 2014 
UB-code: UB LK.12023gk: 162 
Levensbeschouwing; Middeleeuwse kerken 
– Sint-Janskathedraal in ’s-Hertogenbosch (p.234) 
– Bouwstijlen: Romaans, Gotisch (p.234) 
– Rijksmonumentale kerken, kerktorens naar bouwstijl: Dongeradeel; Nederland (p.235) 
Levensbeschouwing; Kerken vanaf de reformatie 
– Koepelkerk in Willemstad (p.236) 
– Groote of Nieuwe kerk in Maassluis (Het Woord centraal) (p.236) 
– Een katholieke kerk wordt protestants: de grote of Sint-Bavokerk in Haarlem (p.236) 
– Kerken van na de Reformatie; Rijksmonumentale kerken naar geloofsgemeenschap: West-Friesland; Nederland (p.237) 
Levensbeschouwing; Duizend jaar kerkenbouw 
– Onze Lieve Vrouw “Sterre der Zee” Maastricht (p.238) 
– Schuilkerk Zaandam (p.238) 
– Westerkerk Amsterdam (p.238) 
– Waterstaatskerk Hengelo (p.239) 
– Munsterkerk Roermond (p. 239) 
– Gereformeerde kerk Andijk (p.239) 
Levensbeschouwing; Orgels 
– Orgel van de grote Kerk in Zwolle (p.240) 
– Orgelkast met (pijp)werk (p. 240) 
– Orgels van voor 1650 (p.241) 
– Orgels; Nederland, Noord-Groningen, Zuid-Limburg (p.241)

De Religieuze Kaart van Nederland: Omvang en Geografische Spreiding van de Godsdienstige Gezindten vanaf de Reformatie tot Heden
Auteur(s): Hans Knippenberg
Uitgever: Assen: Van Gorcum, 1992 
UB-code: –
– Aantal Gereformeerden per 100 van de Totale Bevolking per Gemeente. [‘s-Gravenhage]: CBS, 1971 (14e algemene volkstelling, 28 februari 1971) (UB LL.03719gk: 162/los/1971)
– Aantal Nederlands-Hervormden per 100 van de Totale Bevolking per Gemeente. [’s-Gravenhage]: CBS, 1971. (UB LL.03720gk: 162/los/1971)

Atlas van de Nederlandse Beschaving
Auteur(s): J.J.M. Timmers 
Uitgever: Amsterdam: Elsevier, 1957 
UB-code: UB HX.05108.- 
– Protestantse kerkbouw: van de reformatie af tot 1800 (p.166) 

Atlas van Nederland
Auteur(s): A.J. Pannekoek … et al.; Stichting Wetenschappelijke Atlas van Nederland
Uitgever: ’s-Gravenhage: Staatsdrukkerij- en Uitgeverijbedrijf, 1963-1981 
UB-code: UB LK.05081gk: 162 en LA.08886gk: 162 
– Deelbladen op bl. XI-9: ‘Kerkelijke gezindte’, 31 mei 1960 
– ‘Nederlands-hervormden’ en ‘Gereformeerden’.

4 kaarten, CBS (12e Volkstelling, 31 mei 1947 ) [S.l. : s.n., ca. 1950] 
– Percentsgewijze verhouding der Gereformeerden (Geref. Kerken, Geref. Kerken (art. 31 k.o.), Chr. Geref. Kerk, Geref. Gemeenten, Oud Geref. Gemeenten) tot de totale bevolking in iedere gemeente
UB LL.03239gk: 162/los/1950
– Percentsgewijze verhouding der Nederlands Hervormden tot de totale bevolking in iedere gemeente 
UB LL.03236gk: 162/los/1950 
– Percentsgewijze verhouding der Rooms Katholieken tot de totale bevolking in iedere gemeente 
LL.03237gk: 162/los/1950 
– Percentsgewijze verhouding der personen zonder kerkelijke gezindte tot de totale bevolking in iedere gemeente 
UB LL.03238gk: 162/los/1950

4 kaarten: Haarlem: PPD, 1940
– Noord-Holland : Geref. kerken op 31 december 1930. – 1:200.000 UB LL.01943gk: 16232/los/1940 
– Noord-Holland : Geref. kerken op 31 december 1920. – 1:200.000 UB LL.01944gk: 16232/los/1940 
– Noord-Holland : Ned. Hervormden op 31 december 1930. – 1:200.000 UB LL.01945gk: 16232/los/1940 
– Noord-Holland : Ned. Hervormden op 31 december 1920. – 1:200.000 UB LL.01947gk: 16232/los/1940

Geschiedkundige atlas van Nederland
Auteur(s): commissie: P.J. Blok … et al. – Tweede deel: 1648-1853 
Uitgever: ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1913-1938 
UB-code: UB LK.11862gk: 162
– De Gereformeerde Kerk onder de Republiek omstreeks het midden der 18e eeuw / door 
L. Knappert en A.A. Beekman. – Kaart in 4 bladen. 
– Graphische voorstelling van de percentsgewijze verhouding der personen behoorende tot de Gereformeerde Kerken tot de totale bevolking in iedere gemeente van Nederland op 31 December 1909 = Tableau graphique de la proportion en pourcents des personnes appartenant au culte dit Églises Réformées du total de la population de chaque commune des Pays-Bas au 31 décembre 1909 
Graphische voorstelling van de percentsgewijze verhouding der Nederduitsch Hervormden tot de totale bevolking in iedere gemeente van Nederland op 31 December 1909 = Tableau graphique de la proportion en pourcents des Réformés néerlandais du total de la population de chaque commune des Pays-Bas au 31 décembre 1909 
– Graphische voorstelling van de percentsgewijze verhouding der Roomsch Katholieken tot de totale bevolking in iedere gemeente van Nederland op 31 December 1909 = Tableau graphique de la proportion en pourcents des Catholiques romains du total de la population de chaque commune des Pays-Bas au 31 décembre 1909 
– Graphische voorstelling van de percentsgewijze verhouding der personen behoorende tot geen kerkelijke gezindte tot de totale bevolking in iedere gemeente van Nederland op 31 December 1909 = Tableau graphique de la proportion en pourcents des personnes sans confession du total de la population de chaque commune des Pays-Bas au 31 décembre 1909 
UB niet aanwezig

Religie in verband met politiek in Nederland
Auteur(s): J.C. Ramaer 
Uitgever: Groningen: Erven B. van der Kamp, 1909
UB-code: UB PH.07422.- 
3 Kaartbijlagen, schaal 1: 400.000 : 
– Kaart van Nederland waarop het percentsgewijze gehalte aan Roomschen (Roomsch-Katholieken en Oud-Roomschen) in 1899 is aangegeven.
– Kaart van Nederland waarop de voor- of achteruitgang van het Katholicisme (Roomsch-Katholieken en Oud-Roomschen) van 1839 tot 1899 is aangegeven. 
– Kaart van Nederland waarop het percentsgewijze gehalte aan Gereformeerden ten opzichte van alle Protestanten in 1899 is aangegeven.

Kerkelijke kaart van het Koningrijk der Nederlanden voor de Protestantsche Kerken 
Auteur(s): –
Uitgever: ‘s-Hage: Koninklijke Steendrukkerij D. Abrahams, 1824
UB-code: UB LL.03455gk : 162/od/1824 ; LL.03456gk : 162/od/1824